Analiza: Projekt Ustawy o Sygnalistach – Zakaz działań odwetowych i środki ochrony

Witamy w naszym cyklu analizy projektu Ustawy o Sygnalistach opracowanej przez prawników z Kancelarii Prawnej A. Oszczęda – Ł. Sowa, Radcowie prawni i Adwokaci. Dzisiaj zajmiemy się zakazem działań odwetowych wobec sygnalistów i środkami ochrony sygnalistów omówionymi w aktualnym projekcie Ustawy.

Inne części naszego cyklu:

• Część 1:Omówienie ustawy i Zakresu Podmiotowego
• Część 2:Zakres przedmiotowy i wyłączenia
• Część 3:Ochrona Danych Osobowych
• Część 4: Zakaz działań odwetowych i środki ochrony
• Część 5: Zgłoszenia wewnętrzne
• Część 6: Zgłoszenie zewnętrzne i ujawnienie publiczne
• Część 7: Przepisy karne

Zgodnie z projektowanym art. 11 komentowanej ustawy podstawową zasadą jest zakaz podejmowania jakichkolwiek działań odwetowych wobec zgłaszającego. Zgodnie z art. 2 pkt 2 komentowanego projektu ustawy w tzw. „słowniczku” ustawowym zawarto definicje działań odwetowych.

Zgodnie z tym przepisem działanie odwetowe jest to bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa zgłaszającego lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę zgłaszającemu, w tym niezasadne inicjowanie uciążliwych postępowań przeciwko zgłaszającemu (art. 5 pkt 11 oraz art. 19 dyrektywy).

Czym w zasadzie są działania odwetowe i na czym polegają?

Zgodnie z art. 12 komentowanego projektu ustawy działania odwetowe polegają w szczególności na (katalog otwarty):

1) odmowie nawiązania stosunku pracy;

2) wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;

3) niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony, po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy pracownik miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;

4) obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;

5) wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;

6) pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;

7) przeniesieniu pracownika na niższe stanowisko pracy;

8) zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;

9) przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków pracownika;

10) niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;

11) negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;

12) nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;

13) przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;

14) mobbingu;

15) dyskryminacji;

16) niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;

17) wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;

18) nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, o ile przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badanie;

19) działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;

20) spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej lub utraty dochodu;

21) wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszenia dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia zgłaszającego.

Za działania odwetowe z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego uważa się także groźbę lub próbę zastosowania wyżej wymienionych środków.

Powyższa ochrona rozciąga się również na osoby pomagające w dokonaniu zgłoszenia, osoby powiązane ze zgłaszającym jak również na jednostkę organizacyjną stanowiącą własność zgłaszającego lub go zatrudniającą. To samo dotyczy osób, które wykonują pracę na podstawie innego stosunku prawnego.

Przez osobę pomagającą w dokonaniu zgłoszenia zgodnie z art. 2 pkt 8 komentowanego projektu ustawy należy rozumieć osobę fizyczną która pomaga zgłaszającemu w zgłoszeniu lub ujawnieniu publicznym w kontekście związanym z pracą i której pomoc nie powinna zostać ujawniona.

Natomiast przez osobę powiązaną ze zgłaszającym zgodnie z art. 2 pkt 9 komentowanego projektu ustawy należy rozumieć osobę fizyczną, która może doświadczyć działań odwetowych w kontekście związanym z pracą, w tym współpracownika lub członka rodziny zgłaszającego;

Ważnym aspektem, wzmacniającym ochronę zgłaszającego jest wprowadzenie zasady, iż ciężar udowodnienia, że określone działanie nie jest działaniem odwetowym spoczywa w całości na pracodawcy.

Jednocześnie, „odpowiedni środek ochrony prawnej w każdym przypadku powinien być uzależniony od rodzaju doświadczonych działań odwetowych, a szkodę poniesioną w takim przypadku należy naprawić całkowicie, zgodnie z prawem krajowym.

Odpowiedni środek ochrony prawnej może mieć postać działań mających na celu

• przywrócenie stanu poprzedniego, na przykład w sytuacji zwolnienia, przeniesienia lub degradacji, wstrzymania szkolenia lub awansu, lub przywrócenia odebranego zezwolenia, odebranej licencji lub ponownego zawarcia wypowiedzianej umowy;
• odszkodowania za rzeczywiste i przyszłe straty finansowe, na przykład za utracone w przeszłości zarobki, ale także za przyszłą utratę dochodów, koszty związane ze zmianą zawodu;
• odszkodowania za inne szkody majątkowe, takie jak koszty ochrony prawnej i koszty leczenia,
• zadośćuczynienia za szkody niemajątkowe, takie jak ból i cierpienie” (motyw 94 Dyrektywy).

Zgłaszający wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w pełnej wysokości (art. 14 projektowanej ustawy). Na szkodę składa się tzw. szkoda rzeczywista i utracone korzyści. Kodeks cywilny przewiduje, że odpowiedzialność za szkodę w pełnej wysokości oznacza odpowiedzialność zarówno za szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści.
Szkoda rzeczywista, czyli strata. Szkoda to uszczerbek poniesiony wbrew woli poszkodowanego (pokrzywdzonego) w jego prawnie chronionych dobrach lub interesach (A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, „Rejent” 1998/2, s. 62; A. Śmieja [w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, red. J Gołaczyński, P. Machnikowski, N. Adamczyk, Warszawa 2010, s. 617–625;).
„Szkodą w rozumieniu art. 361 § 2 kc jest bowiem różnica między stanem majątku poszkodowanego, jaki powstał po wyrządzeniu mu szkody, a stanem, jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Strata (damnum emergens) polega na pomniejszeniu majątku poszkodowanego, na uszczupleniu aktywów” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 15 czerwca 2005 roku, IV CK 731/04); Utracone korzyści to zgodnie z kc utracone zyski, które poszkodowany osiągnąłby, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (art. 361 § 2 k.c.).

„W razie dochodzenia naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści, utrata korzyści musi być przez żądającego odszkodowania wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, że praktycznie w świetle doświadczenia życiowego można przyjąć, że utrata korzyści rzeczywiście miała miejsce” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2002 roku, IV CKN 382/00);
Dochodzenie odszkodowania odbywać się będzie na zasadach ogólnych określonych w kodeksie cywilnym wymaga po pierwsze wykazania winy, szkody, jej rozmiarów oraz związku przyczynowo – skutkowego.

Jak wskazuje dyrektywa w art. 19 lit. k, jedną z form działań odwetowych (czy też, faktycznie, skutków takich działań) może być doznanie szkody, „w tym nadszarpnięcie reputacji danej osoby, zwłaszcza w mediach społecznościowych, lub strat finansowych, w tym strat gospodarczych i utraty dochodu”. Prawo żądania odszkodowania będzie mogło służyć zrekompensowaniu uszczerbku majątkowego po stronie zgłaszającego naruszenie.

Ochronie podlega również osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez zgłaszającego, ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia od zgłaszającego, który dokonał świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego (art. 15 komentowanego projektu ustawy).

Czyli osoba taka również może domagać się odszkodowania na zasadach ogólnych opisanych powyżej lub także zadośćuczynienia, czyli rekompensaty za doznaną krzywdę w związku z ujawnieniem o tej osobie nieprawdziwych informacji. Zgodnie z art. 448 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.

Kolejną ochroną zgłaszającego jest fakt, że poprzez zgłoszenie lub ujawnienie publiczne nie może on zostać podciągnięty do odpowiedzialności, w tym do odpowiedzialnosci dyscyplinarnej lub odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa np. w zakresie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych praw autorskich, ale tylko wtedy, gdy zgłaszający miał uzasadnione podstawy, ze zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą (art. 16 komentowanego projektu ustawy).

Kolejne artykuły komentowanego projektu ustawy odnoszą się po pierwsze do zakazu kształtowania praw i obowiązków stron stosunku pracy w drodze np. układów zbiorowych, regulaminów, statutów, które choćby pośrednio ograniczały możliwości zgłoszenia lub ujawnienia informacji o naruszeniu (art. 18 projektowanej ustawy). Powyższe odnosi się również do umów, klauzul lojalnościowych kształtujących prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Ustawa wprowadza również nieważność z mocy prawa tzw. klauzul kneblujących (klauzul ograniczających możliwość zgłoszenia lub ujawnienia informacji o naruszeniu) również w odniesieniu do umów oraz aktów, w oparciu o które świadczona jest praca, innych niż te, na których podstawie powstaje stosunek pracy, jak również świadczone są usługi lub dostarczane towary. Powyższe dotyczy zatem w szczególności umów cywilnoprawnych, takich jak umowy zlecenia i o dzieło, umów obejmujących tzw. osoby samozatrudnione, umowy dostawy czy też umowy sprzedaży (art. 20 komentowanego projektu ustawy).

Powyższe przepisy będą stosowane odpowiednio do osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia oraz osoby powiązanej ze zgłaszającym (art. 4 ust. 4 lit. a i lit. b oraz motyw 41 dyrektywy)

Zgłaszający ma również możliwość zgłoszenia informacji anonimowo. Jednak będzie on podlegał ochronie dopiero, gdy dojdzie do ujawnienia tożsamości zgłaszającego i doświadczy on działań odwetowych i dodatkowo musi spełniać warunki określone w art. 6 (miał uzasadnione podstawy sądzić, że będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacja dotyczy interesu publicznego i jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że informacja taka stanowi informację o naruszeniu prawa). Omówienie kwestii anonimowości podjęto już wyżej przy omawianiu problematyki ochrony danych osobowych.

Należy wskazać, iż o ile, w wyniku zgłoszenia przez osobę, podmiot prawny nie może podejmować wobec osób zgłaszających naruszenia prawa żadnych działań odwetowych, o tyle zobowiązany jest do podjęcia działań następczych.

Zgodnie z definicją zawartą w art. 2 pkt 1 komentowanego projektu ustawy: działania następcze są to działania podjęte przez podmiot prawny lub organ publiczny w celu oceny prawdziwości informacji zawartych w zgłoszeniu oraz w celu przeciwdziałania naruszeniu prawa będącemu przedmiotem zgłoszenia, w szczególności przez: postępowanie wyjaśniające, wszczęcie kontroli lub postępowania administracyjnego według procedury opisanej w kodeksie postępowania administracyjnego, wniesienie oskarżenia, działanie podjęte w celu odzyskania środków finansowych lub zamknięcie procedury realizowanej w ramach wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych lub procedury przyjmowania zgłoszenia zewnętrznego i podejmowania działań następczych.

Obowiązek podjęcia działań następczych musi wynikać z procedury zgłoszeń wewnętrznych, a pracodawca zobowiązany jest poinformować zgłaszającego o podjętych lub planowanych działaniach następczych nie później, niż w terminie 3 miesięcy od dnia potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia albo od dnia dokonania zgłoszenia (jeżeli nie dokonano potwierdzenia przyjęcia zgłoszenia).

Autorzy: